21 grudnia 2024 Imieniny: Jan, Honorata, Tomasz
AR-artykulacyjne - Taboryski
RETORYKA
SKRYPT ZAJĘĆ Z ORTOFONII
Całość aparatu służącego człowiekowi do wytwarzania dźwięków mowy składa się z trzech narządów: oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego. Jakość mowy zależy od sprawności każdego z nich, a także od ich koordynacji. Dlatego też należy stosować się do zasad higieny pracy głosem a narządy mowy trzeba tak ćwiczyć, jak pianiści ćwiczą sprawność palców. Ćwiczenia oddechowe i fonacyjne należy samodzielnie wykonywać zachowując największą ostrożność. Skoro tylko odczujesz choćby niewielkie znużenie, zawroty głowy albo w gardle chrypkę – przerwij je i odpocznij. Gdyby stan ten powtarzał się zbyt często – skonsultuj się z nauczycielem retoryki lub lekarzem logopedą.
ĆWICZENIA NARZĄDÓW ARTYKULACJI
Dźwięk mowy tworzy się w jamie krtaniowej, a praca podniebienia, języka i warg przekształca go w mowę. Przekształcanie to nazywamy artykulacją. Aby mówić poprawnie, należy właściwie artykułować dźwięki. Dobra artykulacja to czyste, wyraźne, dokładne i swobodne wymawianie głosek. Charakter głoski, różniący ją od innych, uzyskuje się praktycznie przez odpowiednie dla tej właśnie głoski:
- ukształtowanie rezonatora, tj. stopień opuszczenia szczeki,
- właściwe położenie języka (udział w tym bierze również tylne podniebienie),
- właściwe ukształtowanie warg.
Przed przystąpieniem do próby, publicznego wystąpienia a nawet każdego poranka przed szkołą należy wykonać szereg ćwiczeń usprawniających powyższe narządy. Przy okazji zlikwidujesz w ten sposób ich tremę i lenistwo jak: szczękościsk, sztywnienie języka i warg. W indywidualnych przypadkach ćwiczenia te w znacznym stopniu pomagają zniwelować chorobowe wady artykulacji. Ponadto są koniecznym wstępem do ćwiczeń usprawniających wypowiadanie samogłosek a następnie do pracy nad dykcją.
ĆWICZENIA SZCZĘKI
- przesuwaj dolną szczękę w lewą stronę, a następnie w prawą.
- wysuwaj dolną szczękę do przodu i cofaj – wargi pozostają rozchylone.
- wykonuj ruchy żucia; uczestniczą w nich: dolna szczęka, wargi i policzki.
- włóż wskazujące palce do zagłębień pod nasadami uszu – tak, by opierały się o tyły kości szczękowej. Mocno wciśnij palce w te zagłębienia i spokojnie, w rozluźnieniu, opuszczaj szczękę, starając się o jak największe jej opadnięcie. Palcami wyczuwaj, czy szczęka opada z należytą energią, ale uważaj równocześnie, by opadała bez napięcia, miękko, jak gdyby bezwolnie. Powtarzaj to najpierw uważnie i powoli, a następnie krótkimi, nagłymi ruchami. Zawsze mocno wciskaj palce i uważaj, by język leżał spokojnie, nie naprężony, lecz swobodnie rozpłaszczony w swoim łożysku, nieznacznie opierając się o pnie dolnych zębów, i by nie wykonywał żadnych poruszeń.
ĆWICZENIA JĘZYKA
1. wysunięty język przesuwaj poziomo z jednej strony w drugą.
2. wysuń język, skierowany możliwie jak najbardziej w prawa stronę, a następnie przesuwaj go w linii poziomej w stronę przeciwną, starając się, aby podczas zmiany położenia był jak najdalej wysunięty na zewnątrz.
3. przesuwaj wysunięty język wokół szeroko otwartych ust, tzn. oblizując dolna wargę i górną.
4. wysuń język w linii prostej jak najdalej na zewnątrz, utrzymując go w płaszczyźnie poziomej.
5. wysuwaj język jak najdalej z ust i chowaj go jak najgłębiej do jamy ustnej.
6. przesuwaj język po zewnętrznych powierzchniach górnych i dolnych zębów.
7. dotykaj czubkiem języka na zmianę dolnych i górnych zębów przy silnie opuszczonej dolnej szczęce.
8. wysuń „szeroki” język w kierunku brody i unieś go następnie w kierunku nosa przy silnie opuszczonej dolnej szczęce.
9. wysuwaj język mimo zbliżonych szczęk; język siłą przeciska się między zębami.
10. przesuwaj czubek języka od zębów po podniebieniu jak najdalej w głąb jamy ustnej.
11. przyciśnij mocno język do zębów i cofaj go silnie trąc nim o dziąsła i podniebienie, aż do wytworzenia mlaskania.
12. kilkakrotnie mlaśnij czubkiem języka.
13. kilkakrotnie mlaśnij środkiem języka.
14. przyciśnij cały grzbiet języka do dziąseł i podniebienia i staraj się utrzymać go w tej pozycji w czasie opuszczanie i podnoszenia dolnej szczęki.
15. zrób „rurkę” z wysuniętego języka. Wargi, ściągając się i zaokrąglając, unoszą boki języka. Przy trudnościach można pomóc sobie palcami.
16. unieś czubek języka do wałka dziąsłowego i mocno dmuchaj.
17. wymów: ni-ni-ni-ni… (mocno uderzając językiem), potem z nagła powiedz: ny (prowadząc język ostrym ruchem). Powtarzaj kilkanaście razy obserwując w lusterku.
18. wymawiaj połączenia: ny-ni, ny-ni… według powyższych wskazówek.
19. wymawiaj przez dłuższy czas: dete-dete… tede-tede… potem: dete-tede-dete-tede… przyspieszając maksymalnie tempo staraj się o bardzo szybką i energiczną pracę języka (powinien uderzać, a nie dotykać).
ĆWICZENIA WARG
1. ściągnąć usta, jak przy samogłosce u, a następnie spłaszczyć cofając kąciki, jak przy artykulacji i (powtórzyć te ruchy kilkakrotnie).
2. cofnąć kąciki ust a następnie otwierać i zamykać usta.
3. wciągać powietrze ustami ściągniętymi.
4. cmokać.
5. zagwizdać parę razy na jednym tonie.
6. zagwizdać parę razy zmieniając ton.
7. zamknąć usta i przesunąć je w lewą, a potem w prawą stronę.
8. wprawić usta w drganie (parskanie).
9. ssać wargę górną, a potem dolną.
10. nabrać powietrze pod górną wargę, potem pod dolna.
11. nabrać powietrze wydymając policzki.
12. wymawiać coraz szybciej połączenia samogłosek au, szeroko otwierając wargi przy a, i ściągając je mocno przy u.
13. zacisnąć zęby i rozciągnąć wargi tak, aby zęby były widoczne (powtórz ten ruch kilka razy).
14. zamknąć zęby i cofnąć mocno, na zmianę, prawy i lewy kącik warg.
15. zamknąć usta, ściągnąć je i przesuwać ściągnięte w lewą stronę, a potem w prawą.
16. przy rozchylonych szczękach wciągnąć wargi do środka jamy ustnej.
17. cofnąć kąciki warg a następnie opuszczać i unosić dolną szczękę.
18. wymawiaj, mocno wyciskając spółgłoskę, by – bi, bi – by, by – bi, bi – by …
19. wymawiaj, jak wyżej, ciąg: bimbambombimbambombim…
Powyższe ćwiczenia, wypracowane przez logopedów, nie zawsze są stosowane na próbach teatrów amatorskich czy na lekcjach. Najczęstszą przyczyną jest niechęć młodych aktorów, uczniów do „wykrzywiania” się przed innymi. Ćwiczenia te śmieszą i nawet zniechęcają, zwłaszcza dzieci. W takich sytuacjach do powyższych ćwiczeń należy przyzwyczajać przepracowując je na gry i zabawy sprawnościowe, ćwiczenia i etiudy aktorskie. Oto niektóre, a każdy ćwiczący może wymyślić ich o wiele więcej.
ĆWICZENIA JĘZYKA
- Głodne kotki piją z miseczki mleko.
- Kotki oblizują się po wypiciu mleka.
- Z wielkim smakiem liżecie długi lizak.
- Udajecie – wypychając językiem policzek – że macie w buzi duży kartofel.
- Chcesz polizać gorącą masę czekoladową, ale parzysz się i cofasz szybko język do ust.
- Kto potrafi (odpowiednio ruszając językiem w ustach) wytworzyć najwięcej rodzajów dźwięków: oryginalnych, naśladujących głosy zwierząt, przyrody, maszyn itp. (Nagrywanie tych dźwięków jest nie tylko wspaniałą zabawą, ale daje też materiał dźwiękowy możliwy do wykorzystania w spektaklach jako efekty akustyczne).
ĆWICZENIA WARG
- Dmuchać na płomień świecy, na watkę, na kulkę papieru…
- Przytrzymywać wargami kartkę papieru i usiłować wyciągnąć ją ręką.
- Wydmuchiwanie baniek mydlanych przez słomkę.
Opracowanie: Włodzimierz Taboryski
Bibliografia:
A. Bolejko, Uczymy się ojczystej mowy. Białystok 1994; A. Cegieła, A. Markowski, Z polszczyzną za pan brat. Warszawa 1982; M. Kotlarczyk, Sztuka żywego słowa. Rzym, 1975; J. Kram, Zarys kultury żywego słowa. Warszawa 1981; M. Mikuta, Kultura żywego słowa. Warszawa 1963; I. Styczek, Logopedia. Warszawa, 1980; Z. i H. Szletyńscy, Prawidłowe mówienie. Warszawa 1975; W. Taboryski, ABC teatru przy kawie. Warszawa 1987; B. Wierzchowska, Wymowa polska. Warszawa 1982.